David Cronenberg w pigułce
Kanadyjski reżyser, pisarz, okazjonalnie aktor. Urodził się 15 marca 1943 roku w Toronto. Zasłynął jako specjalista od horroru cielesnego (ang. body horror), czyli odmiany kina grozy, gdzie zagrożenie pochodzi z wnętrza ciała. Typowym przykładem gatunku – i najbardziej znanym filmem Cronenberga – jest Mucha (1986). Po 2000 roku styl reżysera ewoluował w stronę dramatów psychologicznych. Często współpracuje z Howardem Shorem, a zagrali u niego m.in. Jeremy Irons i Viggo Mortensen.
A dokładniej…
Od dziecka otoczony był kulturą i sztuką. Ojciec, Milton Cronenberg, prowadził w gazecie rubrykę filatelistyczną, prowadził księgarnię i pisał opowiadania kryminalne. Matka, Esther Cronenberg, była pianistką. W domu przyszłego reżysera nie brakowało zatem ani literatury, ani muzyki. Kiedy zaczął interesować się botaniką i lepidopterologią, ojciec podrzucał mu odpowiednie książki. A kiedy postanowił nauczyć się gry na gitarze, do akcji wkraczała matka. Jednak przede wszystkim młody Cronenberg chciał pisać.
Początkowo film był dla niego jedynie sobotnią rozrywką, kiedy wraz z kolegami chodził do kina na bajki Disneya i westerny. Pierwsza głębsza refleksja na temat kinematografii przyszła wraz z poznaniem kina europejskiego. Cronenbergowie mieszkali w dzielnicy Toronto gęsto zamieszkałej przez imigrantów z Włoch. W pobliżu było kino, gdzie wyświetlano wyłącznie filmy z tego kraju. Kiedy młody David Cronenberg zobaczył dorosłych ludzi wychodzących z kina ze łzami w oczach, był w szoku.
To byli dorośli ludzie, nie dzieci. Płakali, bo jakiś film tak wstrząsnął ich emocjami. Pamiętam, że przeszedłem przez ulicę, by przeczytać tytuł. To była La strada (1954) Federica Felliniego. Wtedy pierwszy raz uświadomiłem sobie, że kino może mieć ogromny wpływ na każdego, nie tylko na dzieci.
Lata 60. – studia, eksperymenty, debiut
Kolejny przełom nastąpił w trakcie nauki na Uniwersytecie w Toronto, gdzie Cronenberg rozpoczął studia w 1963 roku. Jego pierwszym wyborem były kierunki ścisłe, ale po roku zrezygnował z nich na rzecz filologii angielskiej. W tym czasie Cronenberg zobaczył film swojego kolegi z uczelni, Davida Sectera, pt. Winter Kept Us Warm. Zagrało w nim sporo ich wspólnych znajomych, a sceny kręcone były w miejscach, które obaj znali z życia codziennego. To skłoniło go do spróbowania swoich sił za kamerą. Na taśmie 16 mm nakręcił dwa filmy krótkometrażowe: Transfer (1966) i Z odpływu (1967).
Pierwszy to scena plenerowej sesji u psychoterapeuty, a druga jest zapisem rozmowy dwóch mężczyzn w wannie. Spotkanie dla jednego z nich kończy się tragicznie w tajemniczych okolicznościach. Oba filmy same w sobie trudno nazwać ucztą kinomana, ale mają duże znaczenie z perspektywy czasu. Poruszone w nich tematy – analiza ludzkiej psychiki i biologiczne zagrożenie – powracają później u Cronenberga, choć w różnych proporcjach. Po ukończeniu studiów nakręcił czarno-białe Stereo (1969), filmowy eksperyment Cronenberga dotyczący badań nad rozwojem telepatii. Był to pełnometrażowy (sześćdziesiąt pięć minut) debiut reżysera.
Lata 70. – Dreszcze, Wściekłość, Potomstwo
Kolejne były Zbrodnie przyszłości (1970), nakręcone w kolorze. Motyw przewodni to tym razem choroba skóry. Razem z debiutanckim Stereo oba filmy tworzą specyficzny dyptyk science fiction. Są pozbawione dialogów, zamiast których reżyser-narrator dopowiada następujące po sobie, luźno powiązane wydarzenia. Kolejne projekty David Cronenberg realizował dla kanadyjskiej telewizji, np. odcinek serialu Programme X pt. Secret Weapons (1970). W tym czasie wyreżyserował też kilka krótkometrażówek: Tourrettes, Letter from Michelangelo i Jim Ritchie Sculptor (1971). Nie stronił też od reklam – między innymi czekolady Caramilk i butów Nike.
Pełnometrażowy kinowy debiut Davida Cronenberga, czyli Dreszcze (1975) to zarazem exposé reżysera. Tu przedstawił tematy istotne dla swojej twórczości. Najważniejszy to zagrożenie pochodzące z wnętrza ludzkiego organizmu, a nie z zewnątrz, jak zazwyczaj było w horrorach. Korzystając ze środków wyrazu horroru cielesnego Cronenberg najdobitniej mógł pokazać, co go interesuje. Pasożyt w Dreszczach łączy w sobie afrodyzjak i chorobę weneryczną, więc uosabia dwie obsesje Cronenberga: fascynacje ciałem oraz jego możliwościami, ograniczeniami i ewentualnymi rozszerzeniami.
David Cronenberg i Howard Shore
Drugi kinowy film – Wściekłość (1977) – po części kontynuuje i rozwija tematykę Dreszczy. Główna bohaterka o imieniu Rose (Marylin Chambers) to ofiara wypadku drogowego. Odnosi tak poważne obrażenia, że część jej organów zostaje odbudowana w klinice chirurgii plastycznej. Kobieta odzyskuje przytomność i okazuje się, że jest w pełni sprawna. Jednak z czasem pojawiają się efekty uboczne operacji: żądza krwi i falliczne żądło wysuwane spod pachy bohaterki. W ten sposób Rose staje się czymś w rodzaju wampirzycy-nosicielki. Nie tylko ssie krew napotkanych ludzi, lecz także roznosi zarazę zmieniającą ich w zombie, choć sama się nie przemienia. Był to też pierwszy film, do którego muzykę skomponował Howard Shore, obecnie będący stałym współpracownikiem reżysera.
Wkrótce potem Cronenberg wyreżyserował kolejny film, tak odstający od innych, jak to tylko możliwe. Fast Company (1979) powstało z jego fascynacji wyścigami samochodowymi. Fabuła jest prosta i ogranicza się do konfliktu doświadczonego rajdowca, Looniego Johnsona (William Smith), oraz skorumpowanego sponsora, przedstawiciela firmy Fast Company Motor Oil. Na planie reżyser poznał swoich późniejszych stałych współpracowników: scenografkę planu Carol Spier i montażystę Ronalda Sandersa.
Lata 70. w karierze Davida Cronenberga zamyka jego pierwszy dojrzały film, czyli Potomstwo (1979). Sam reżyser określa go swoją wersją Sprawy Kramerów. Główny bohater filmu, Frank Carveth (Art Hindle), walczy o opiekę nad dzieckiem, którego matka, Nola (Samantha Eggar), ma na nią zły wpływ. Kobieta przebywa w prywatnej klinice prowadzonej przez psychiatrę, doktora Hala Raglana (Oliver Reed), gdzie jest leczona w zamknięciu. Film miał największy dotąd budżet, rozpoznawalne nazwiska w obsadzie i był dużym krokiem ku profesjonalizacji pracy Cronenberga.
Lata 80. – Wideodrom, Mucha, Nierozłączni
Ten okres oznacza w karierze Davida Cronenberga najpopularniejsze filmy, które z czasem stały się otoczoną kultem klasyką gatunku. Pierwsi w tej dekadzie są Skanerzy (1981). Historia o podziemiu telepatów zepchniętych na margines społeczeństwa ma w sobie sporo z ekranizacji komiksów. Jest dobry bohater Cameron Vale (Stephen Lack) i jego zły odpowiednik, czyli Darryl Revok (Michael Ironside). Obaj mają niezwykłe zdolności, a w ich życie wmieszana jest agencja rządowa, tajemniczy doktor Paul Ruth (Patrick McGoohan) i koncern farmaceutyczny. Skanerzy podzielili krytyków, a publiczność była zachwycona. Poza tym obecna w filmie scena z wybuchającą głową stała się wizytówką Cronenberga, a jego nazwisko zaczęło być coraz bardziej rozpoznawalne.
Kolejny film reżysera to Wideodrom (1983). Opowiada o właścicielu podrzędnej stacji telewizyjnej, Maksie (James Woods), który szuka na pirackich kanałach materiału do ramówki. Zależy mu na kontrowersyjnych treściach, bo wie, że seksem i przemocą przyciągnie ludzi przed telewizory. Pewnego razu trafia na transmisję Wideodromu – sceny tortur rodem z horroru, których oglądanie staje się uzależniające. Przez przyjęcie większej dawki sygnału, który emituje ten program, bohater zaczyna tracić kontakt z rzeczywistością. Kultowe stały się sceny halucynacji: nabrzmiały, żylasty telewizor, oddychająca kaseta wideo i pistolet zespolony z dłonią. Efekty specjalne w Wideodromie zrealizował Rick Baker, nagrodzony chwilę wcześniej Oscarem za charakteryzację w Amerykańskim wilkołaku w Londynie.
David Cronenberg i Stephen King
W tym samym roku Cronenberg wyreżyserował Martwą strefę (1983), po raz pierwszy adaptując cudzy scenariusz, oparty na powieści Stephena Kinga. To historia nauczyciela Johnny’ego Smitha (Christopher Walken), który po wypadku samochodowym zapada w śpiączkę. Kiedy się budzi, dowiaduje się, że stracił pracę i dziewczynę – zyskał za to dar jasnowidzenia. Chcąc znaleźć cel w swoim życiu, Johnny używa swoich zdolności, by pomagać miejscowej policji. Jednak najistotniejszy jest dramat jednostki, która przez swoje zdolności nie może prowadzić normalnego życia. Pod tym względem Martwa strefa bardzo przypomina kolejny film reżysera.
Mucha (1986) uznawana jest za opus magnum Davida Cronenberga. W swojej wersji historii o naukowcu połączonemu z owadem postawił na sugestywne przedstawienie mutacji ciała Setha Brundle’a (Jeff Goldblum), naukowca pracującego nad teleportacją. Film stał się wzorcowym przykładem horroru cielesnego, a działające na wyobraźnię efekty specjalne nagrodzono Oscarem.
Ostatnim filmem, który David Cronenberg nakręcił w latach 80., są Nierozłączni (1988). To luźno oparta na faktach historia skomplikowanej relacji dwóch bliźniaków-ginekologów. W podwójnej roli wystąpił Jeremy Irons, którego pracę doceniono wkrótce potem, przyznając mu Oscara za rolę w filmie Druga prawda.
Lata 90. – Nagi lunch, Crash: niebezpieczne pożądanie, eXistenZ
W kolejnej dekadzie David Cronenberg koncentrował się głównie na adaptowaniu prozy cenionych przez siebie pisarzy. Na pierwszy ogień poszła książka uznawana za niemożliwą do zekranizowania, czyli Nagi lunch. Współpracując z Williamem Burroughsem, autorem pierwowzoru, reżyser połączył wydarzenia z jego życia z fragmentami książki. W ten sposób powstała historia dezynsektora-literata Williama Lee (Peter Weller), który pod wpływem przeróżnych narkotyków angażuje się w szpiegowską intrygę insektów i dealerów z północnej Afryki. Nagi lunch (1991) stał się kultowy nie tylko ze względu na literackie korzenie, lecz także przez efekty specjalne użyte w scenach narkotycznych wizji. Stąd pochodzi gadające skrzyżowanie żuka i maszyny do pisania.
W następnej kolejności Cronenberg zrealizował M. Butterfly (1993) na podstawie sztuki Davida Hwanga. Opowieść o francuskim dyplomacie René Gallimardzie (Jeremy Irons), który jest zafascynowany chińską śpiewaczką operową Song Liling (John Lone). Początkowo film przypomina klasyczny romans, ale z czasem skręca w stronę dramatu psychologicznego.
Cięższy, a przy tym ocierający się o kino erotyczne jest Crash: niebezpieczne pożądanie (1996) inspirowany Kraksą, powieścią Jamesa Ballarda. W filmie bohater (James Spader) po udziale w wypadku samochodowym zbliża się do ludzi, dla których kolizje drogowe są największym afrodyzjakiem. Z czasem coraz bardziej go to ekscytuje.
Lata 90. zamyka eXistenZ (1999), rasowe science fiction, które traktuje o wirtualnej rzeczywistości i zagrożeniach z nią związanych. Bohaterowie to programistka gier Allegra Geller (Jennifer Jason Leigh) i jej ochroniarz Ted Pikul (Jude Law), który muszą uciekać przed terrorystyczną organizacją realistów uznających kobietę za zagrożenie. Choć film jest autorskim dziełem Cronenberga, poniekąd ma związek z literaturą. Pomysł na eXistenZ zainspirowała historia pisarza Salmana Rushdiego, który po napisaniu książki Szatańskie wersety został obłożony fatwą przez ajatollacha Rutollaha Chomeiniego za przedstawienie postaci Mahometa niezgodnie z Koranem.
Po roku 2000 – Pająk, Historia przemocy, Mapy gwiazd
Nowe stulecie przyniosło wyraźną zmianę w stylistyce filmów Davida Cronenberga. W dalszym ciągu chętnie sięgał po literaturę i adaptował cudze scenariusze. Niemniej zmieniło się zastosowanie efektów specjalnych, które od teraz nie będą pełnić tak obrazowej funkcji jak w Musze i Wideodromie. Z horroru cielesnego i techno-thrillera Cronenberg przeszedł w stronę nieco czystszego gatunkowo dramatu psychologicznego.
Taki też jest Pająk (2002), adaptacja powieści Patricka McGratha. Bohaterem jest schizofrenik, pensjonariusz zakładu psychiatrycznego Dennis Clegg (Ralph Fiennes). Wracając myślami do dzieciństwa, miesza fikcję z rzeczywistością, co uniemożliwia mu normalne życie. Ze studium choroby psychicznej David Cronenberg przeszedł do Historii przemocy (2005). To ekranizacja powieści graficznej Johna Wagnera i Vince’a Locke’a, na podstawie której Steven Knight napisał scenariusz filmu. Ten dramat o konsekwencjach podwójnej tożsamości rozpoczął współpracę Cronenberga z Viggo Mortensenem.
David Cronenberg i Viggo Mortensen
Aktor wystąpił łącznie w trzech filmach reżysera, co okazało się sukcesem dla ich obu. Poza rolą Toma Stalla w Historii przemocy Viggo zagrał jeszcze w kryminale o rosyjskiej mafii w Londynie, czyli Wschodnich obietnicach (2007), do których scenariusz ponownie napisał Steven Knight. Za to kilka lat później Mortensen wcielił się w Zygmunta Freuda w Niebezpiecznej metodzie (2011). To kolejny kostiumowy film Cronenberga, ale pierwszy sięgający tak dawnych czasów. To oparta na dramacie Christophera Hamptona historia relacji Freuda z Carlem Jungiem (Michael Fassbender) i znaczeniu, jakie dla obu naukowców miała Sabina Spierlein (Keira Knightley).
Najnowsze filmy Davida Cronenberga koncentrują się na współczesnych, hermetycznych środowiskach. Ekranizacja powieści Dona DeLillo – Cosmopolis (2012) – dotyczy młodego milionera (Robert Pattison), który zarabia na spekulacjach walutowych i zarządzaniu aktywami. Praca zapewniła mu pozycję, ale ceną jest oderwanie od rzeczywistości. Z kolei powstałe według scenariusza Bruca Wagnera Mapy gwiazd (2014) to ostra krytyka Hollywood. W filmie starzejąca się gwiazda Havana (Julianne Moore), telewizyjny coach Stafford (John Cusack) i młoda piromanka Agatha (Mia Wasikowska) próbują żyć w bezwzględnym systemie showbiznesu. To źródło dobrobytu, ale kosztem psychicznego spustoszenia.
Ostatnio David Cronenberg ma dużo pracy po obu stronach kamery. Najpierw zagrał pastora w miniserialu Netfliksa Grace i Grace, a potem wystąpił w filmie Alberta Shina pt. Clifton Hill, gdzie zagrał Waltera, lokalnego łowcę ciekawostek. Na 2020 rok planowana jest też premiera debiutu reżyserskiego Viggo Mortensena pt. The Falling, gdzie Cronenberg pojawi się w epizodzie jako proktolog. Ponadto wziął w swoje ręce serial Consumed na podstawie własnej powieści Skonsumowana, więc jest na co czekać.
